در دنیای امروزِ گزارشگری مالی، تنها داشتن اعداد و ارقام کافی نیست؛ مهم آن است که این اعداد چه معنایی برای تصمیم‌گیرندگان دارند. یکی از مفاهیم کلیدی که در چند دهه اخیر به صورت پررنگ‌تری وارد صورت‌های مالی شده، مفهوم «ارزش منصفانه» است. ارزش منصفانه، نه فقط یک قیمت بازار، بلکه تفسیری دقیق، قابل اتکا و منعطف از واقعیت اقتصادی دارایی‌ها و بدهی‌هاست که می‌تواند درک بهتری از وضعیت مالی یک واحد تجاری به کاربران صورت‌های مالی ارائه دهد.
استاندارد حسابداری شماره ۴۲ ایران، به منظور ایجاد چارچوبی روشن، قابل‌اجرا و هماهنگ با استانداردهای بین‌المللی، به بررسی دقیق چگونگی اندازه‌گیری ارزش منصفانه می‌پردازد. در این استاندارد، تلاش شده است تا معیارهایی مشخص، سلسله مراتب اولویت‌بندی منابع اطلاعاتی، تکنیک‌های ارزش‌گذاری و افشاهای لازم، همگی در قالبی منسجم تعریف شوند؛ به گونه‌ای که هم قابلیت اجرایی برای حسابداران و حسابرسان داشته باشند، و هم شفافیت و قابلیت اتکای گزارش‌های مالی را ارتقا دهند.
در این مقاله، با نگاهی تحلیلی و کاربردی به استاندارد شماره ۴۲، ابتدا چیستی و حدود مفهوم ارزش منصفانه را بررسی خواهیم کرد؛ سپس روش‌های اندازه‌گیری، تفاوت بین دارایی‌ها و بدهی‌های مالی و غیرمالی در این زمینه، و همچنین افشای اطلاعات مرتبط را با مثال‌های کاملاً واقعی‌نما تشریح خواهیم کرد. هدف، تنها بازنویسی یک استاندارد نیست؛ بلکه ارائه تحلیلی کاربردی برای استفاده حرفه‌ای در محیط مالی واقعی ایران است.
هدف اصلی استاندارد حسابداری شماره ۴۲ آن است که چارچوبی روشن، جامع و قابل‌اجرا برای اندازه‌گیری ارزش منصفانه در صورت‌های مالی ارائه دهد. این چارچوب نه تنها تعریف دقیقی از مفهوم ارزش منصفانه در اختیار می‌گذارد؛ بلکه الزامات اجرایی برای نحوه محاسبه، اولویت بندی منابع اطلاعاتی، و افشای اطلاعات مربوط به این ارزش را نیز مشخص می‌کند.
مطابق این استاندارد، ارزش منصفانه به عنوان قیمتی تعریف می‌شود که در یک معامله منظم بین طرف‌های آگاه، مایل و مستقل، در تاریخ اندازه‌گیری برای فروش یک دارایی یا انتقال یک بدهی به دست می‌آید. بر این اساس، این استاندارد تمرکز خود را بر مبنای بازار، به جای رویکردهای خاص واحد تجاری قرار می‌دهد.
در عمل، این استاندارد به استفاده‌کنندگان از صورت‌های مالی کمک می‌کند تا بتوانند دارایی‌ها، بدهی‌ها، ابزارهای مالکانه و سایر اقلام مالی را با اتکا به اطلاعات معتبر بازار و روش‌های ارزش‌گذاری استاندارد، به شکل منصفانه و قابل اتکا گزارش کنند.
این امر منجر به ارتقاء شفافیت، مقایسه‌پذیری، و قابلیت اتکای صورت‌های مالی در سطح داخلی و بین‌المللی خواهد شد.
استاندارد حسابداری شماره ۴۲ ایران، کاربرد گسترده‌ای در اندازه‌گیری ارزش منصفانه برای انواع دارایی‌ها، بدهی‌ها و ابزارهای مالی دارد؛ اما دامنه آن به صورت خاص به مواردی محدود می‌شود که سایر استانداردهای حسابداری، به طور صراحت استفاده از ارزش منصفانه را به عنوان مبنای اندازه‌گیری الزام کرده باشند.
این استاندارد مشخص می‌کند که:
به‌بیان دیگر، استاندارد ۴۲ بر نحوه محاسبه و افشای ارزش منصفانه تمرکز دارد، اما تصمیم‌گیری درباره اینکه چه قلم‌هایی باید با این مبنا اندازه‌گیری شوند، بر عهده استانداردهای موضوعی دیگر است.
مثال اجرایی: شرکت «آتیه‌سازان فناوری» در پایان سال مالی ۱۴۰۳ طبق استاندارد سرمایه‌گذاری‌ها، ملزم به اندازه‌گیری سرمایه‌گذاری‌های کوتاه مدت خود بر مبنای ارزش منصفانه است؛ بدین ترتیب، برای محاسبه این ارزش، باید کلیه الزامات استاندارد ۴۲ را درباره منبع اطلاعات بازار، تکنیک ارزش‌گذاری و افشا رعایت کند؛ اما اگر در مورد دارایی‌های ثابت خود صرفاً افشای ارزش منصفانه لازم باشد، الزامات اجرایی این استاندارد بر آن اعمال نمی‌شود.
ارزش منصفانه، مفهومی کلیدی در گزارشگری مالی است که بر اساس بازار، نه خواست یا ترجیحات واحد تجاری، تعریف می‌شود. طبق استاندارد شماره ۴۲، ارزش منصفانه، عبارت است از قیمتی که در یک معامله منظم بین طرف‌های آگاه، مایل و مستقل، در تاریخ اندازه‌گیری برای فروش یک دارایی یا انتقال یک بدهی پرداخت می‌شود.
چند نکته کلیدی در این تعریف وجود دارد که درک دقیق آن‌ها برای اجرای درست استاندارد ضروری است:
نکته مهم: ارزش منصفانه، قیمتی انتزاعی یا قراردادی نیست؛ بلکه یک معیار مبتنی بر بازار است که باید تا جای ممکن از اطلاعات قابل مشاهده بازار برای محاسبه آن استفاده شود.
مثال اجرایی: شرکت «سیمان‌کاران تبریز» قصد دارد یک دستگاه تجهیزات صنعتی را که کاربرد عمومی دارد، در پایان سال مالی خود ارزش‌گذاری کند.
اگر در بازار فعلی، دستگاه مشابه در شرایط عادی به قیمت ۳۵ میلیارد ریال بین دو شرکت مستقل و بدون وابستگی معامله شده باشد، این قیمت می‌تواند به عنوان ارزش منصفانه همان دارایی در صورت‌های مالی ثبت شود؛ حتی اگر شرکت، خریدار دیگری را در نظر داشته باشد یا دستگاه را از قبل با قیمتی دیگر خریداری کرده باشد.
اندازه‌گیری ارزش منصفانه مستلزم آن است که واحد تجاری، دارایی یا بدهی را از دیدگاه بازار بسنجد، نه از دیدگاه خاص خود. برای این منظور، باید ابتدا ویژگی‌های خاص آن دارایی یا بدهی، بازار هدف، و شرایط معامله در نظر گرفته شوند.
به‌طور کلی، سه محور اساسی در فرایند اندازه‌گیری ارزش منصفانه وجود دارد:
قبل از هر چیز باید مشخص شود که ارزش‌گذاری بر چه چیزی انجام می‌شود:
هر استاندارد ممکن است واحد حساب خاص خود را تعریف کند.
در محاسبه ارزش منصفانه باید ویژگی‌های اقتصادی و فیزیکی مرتبط در نظر گرفته شود، از جمله:
ارزش منصفانه، قیمتی است که در «بازار اصلی» تعیین می‌شود؛ ولی اگر بازار اصلی وجود نداشته باشد، باید از «بازار فعال‌ترین» استفاده شود.
مثال اجرایی: شرکت «تجهیزسازان امید شرق» دارای یک ملک تجاری در منطقه صنعتی است. این ملک در بازار اصلی املاک مشابه، اغلب بین ۹۰۰ تا ۹۵۰ میلیارد ریال معامله می‌شود.
ملک شرکت، به دلیل موقعیت مناسب‌تر، قابل مقایسه با معاملات ۹۵۰ میلیاردی است. اگر شرکت اطلاعات کافی از بازار داشته باشد، می‌تواند این مقدار را مبنای ارزش منصفانه قرار دهد؛ به شرط آنکه معامله در بازار منظم، با طرف‌های مستقل و در تاریخ گزارش باشد.
برای دارایی‌های غیرمالی مانند: زمین، ساختمان، تجهیزات یا دارایی‌های نامشهود، ارزش منصفانه باید بر مبنای بیشترین و بهترین استفاده ممکن (Highest and Best Use) تعیین شود؛ یعنی استفاده‌ای که از نظر بازار:
این مفهوم، نگاه بازار را در اولویت قرار می‌دهد، نه استفاده جاری واحد تجاری؛ به همین دلیل، ممکن است ارزش منصفانه یک ملک صنعتی بر مبنای کاربری تجاری، بالاتر از استفاده فعلی آن باشد.
سه شرط اصلی برای تعیین (بیشترین و بهترین استفاده):
مثال اجرایی: شرکت «آسمان‌دژ شرق»، مالک زمینی صنعتی است که در منطقه‌ای قرار دارد که به تازگی به منطقه تجاری شهری تغییر کاربری داده شده است. اگر بازار، استفاده تجاری را بیشترین و بهترین استفاده تشخیص دهد، حتی اگر شرکت همچنان از زمین برای انبار استفاده کند، ارزش منصفانه آن باید با فرض کاربری تجاری تعیین شود؛ به دلیل اینکه، از نظر بازار این استفاده بیشترین ارزش را دارد.
در مورد دارایی‌های مالی (مانند: سهام، اوراق مشارکت، سپرده‌های بانکی) و بدهی‌های مالی (مانند: وام‌های دریافتی، اوراق قرضه)، اندازه‌گیری ارزش منصفانه به جای تمرکز بر استفاده، بر قیمت بازار یا اطلاعات ورودی قابل مشاهده بازار تکیه دارد.
در این بخش از استاندارد، فرض بر آن است که واحد تجاری بخواهد دارایی را بفروشد یا بدهی را انتقال دهد، نه اینکه آن را تسویه یا نگه دارد. به همین دلیل، باید از دیدگاه یک مشارکت‌کننده بازار، ارزش دارایی یا بدهی را در یک تاریخ مشخص، در بازار فعال ارزیابی کرد.
| موضوع | توضیح |
| دارایی مالی | قیمت پیشنهادی خریدار بازار مبنای اندازه‌گیری است. |
| بدهی مالی | قیمت انتقال بدهی یا خروج از تعهد، از دیدگاه بازار مبنا قرار می‌گیرد. |
| اگر بازار فعال وجود نداشته باشد | از تکنیک‌های ارزش‌گذاری مثل: جریان‌های نقدی تنزیل‌شده یا مدل قیمت‌گذاری دارایی استفاده می‌شود. |
| ورودی‌های بازار | باید از ورودی‌های قابل مشاهده (observable) و مستقل استفاده شود، نه مفروضات داخلی واحد تجاری. |
مثال اجرایی: شرکت «سرمایه‌پردازان کوشا»، در پایان سال ۱۴۰۳ دارای ۲۰۰,۰۰۰ سهم از سهام شرکت بورسی «آتیه‌سازان خاورمیانه» است. در تاریخ گزارش، قیمت بازار هر سهم ۶,۲۰۰ ریال است؛ بر این اساس ، ارزش منصفانه این دارایی برابر خواهد بود با:
میلیون ریال 1,240 = 6,200 ریال * 200,000 سهم
اگر این سهم در بازار غیرنقدشونده معامله شود، یا قیمت روز در دسترس نباشد، شرکت باید با استفاده از روش جریان‌های نقدی مورد انتظار یا سایر مدل‌های قابل اتکا، آن را ارزش‌گذاری کند.
اندازه‌گیری ارزش منصفانه برای بدهی‌ها، ابزارهای مالکانه منتشرشده توسط واحد تجاری و دارایی‌هایی که به این اقلام مرتبط هستند، نیازمند درک ویژه‌ای از دیدگاه طرف مقابل در معامله بازار است؛ زیرا در این موارد، اغلب قیمت در بازار برای خود واحد تجاری وجود ندارد.
بر خلاف دارایی‌های مالی که می‌توان آن‌ها را به طور مستقیم از روی قیمت‌های بازار اندازه‌گیری کرد، برای بدهی‌ها و ابزارهای مالکانه صادره، باید از دید طرف مقابل (مثل: خریدار بدهی یا سرمایه‌گذار بازار) به ارزش‌گذاری پرداخت.
سه رویکرد کلیدی در این بخش:
مثال اجرایی: شرکت «فن‌آوران پویا»، اوراق بدهی با نرخ بهره ثابت %18 منتشر کرده است که در بازار ثانویه معامله نمی‌شود. برای محاسبه ارزش منصفانه این اوراق، شرکت از نرخ بهره بازار برای اوراق مشابه در همان تاریخ (مانند: %21) استفاده می‌کند. با توجه به نرخ بهره بالاتر بازار، ارزش منصفانه این اوراق کمتر از مبلغ اسمی خواهد بود و از طریق تنزیل جریان‌های نقدی آتی بر اساس نرخ %21 محاسبه می‌شود.
در نگاه نخست، ممکن است این‌گونه تصور شود که قیمت معامله یک دارایی یا بدهی در زمان خرید یا فروش، همان ارزش منصفانه آن است. اگرچه در بسیاری از موارد این دو با هم برابرند؛ اما استاندارد شماره ۴۲ تصریح می‌کند که قیمت معامله لزوماً معادل ارزش منصفانه نیست؛ بلکه باید بررسی شود که آیا آن معامله در شرایط منصفانه و بازارمحور انجام شده یا خیر.
در این حالت‌ها، قیمت معامله ممکن است نمایانگر ارزش منصفانه واقعی نباشد و باید از تکنیک‌های ارزش‌گذاری برای تعیین عدد منصفانه استفاده شود.
نکته مهم: استاندارد تأکید می‌کند که در زمان اولیه شناسایی، اگر شواهد کافی وجود نداشته باشد که قیمت معامله منصفانه است، نباید به طور خودکار به عنوان ارزش منصفانه پذیرفته شود.
مثال اجرایی: شرکت «نگین‌سازه آذر»، یک قطعه زمین صنعتی را از یکی از شرکت‌های زیر مجموعه خود به مبلغ ۷۰۰ میلیارد ریال خریداری می‌کند؛ در‌حالی‌که، املاک مشابه در همان منطقه در بازار آزاد به قیمت حدود ۸۵۰ میلیارد ریال معامله می‌شوند.
با توجه به رابطه بین دو شرکت و تفاوت قیمت محسوس با بازار، قیمت معامله نمی‌تواند به عنوان ارزش منصفانه شناسایی شود. شرکت باید با تحلیل بازار و استفاده از شواهد مستقل، ارزش منصفانه واقعی را برای گزارش در صورت‌های مالی تعیین کند.
استاندارد حسابداری شماره ۴۲، سه رویکرد اصلی را برای ارزش‌گذاری معرفی می‌کند. این رویکردها به واحد تجاری کمک می‌کنند تا بر اساس نوع دارایی یا بدهی، اطلاعات بازار و ماهیت معامله، مناسب‌ترین روش ارزش‌گذاری را انتخاب کند.
در این روش، ارزش دارایی یا بدهی با مقایسه با معاملات واقعی یا قیمت‌های اعلام‌شده در بازارهای فعال تعیین می‌شود. این تکنیک بر پایه اطلاعات بیرونی و عینی است.
مناسب برای: سهام، اوراق بهادار، زمین، ساختمان، خودرو، تجهیزات استانداردشده.
مثال: شرکت «بازارپردازان امین»، دستگاهی را داراست که در بازار آزاد، دستگاه مشابه آن به قیمت ۳۴۰ میلیون ریال خرید و فروش می‌شود. در صورت وجود بازار فعال و معامله منظم، این قیمت به صورت مستقیم می‌تواند مبنای ارزش منصفانه باشد.
این روش بر پایه برآورد جریان‌های نقدی آتی است که از دارایی حاصل می‌شود؛ سپس این جریان‌ها با نرخ تنزیل مناسب، به ارزش فعلی تبدیل می‌شوند. این روش زمانی کاربرد دارد که بازار فعال وجود نداشته باشد.
مثال: شرکت «آینده‌سازان فناور»، یک پتنت ثبت‌شده دارد که طی پنج سال آتی، سالانه ۶۰۰ میلیون ریال درآمد ایجاد خواهد کرد. شرکت با تنزیل این مبلغ‌ها به نرخ %18، ارزش منصفانه این دارایی نامشهود را محاسبه می‌کند.
در این روش، ارزش بر پایه هزینه جایگزینی دارایی در شرایط فعلی، منهای کاهش ارزش انباشته (مانند: استهلاک یا کاهش کیفیت) محاسبه می‌شود.
مثال: شرکت «راه‌سازان زاگرس»، مالک ساختمانی صنعتی است که مشابهی در بازار ندارد. هزینه ساخت ساختمان مشابه ۲۴ میلیارد ریال و استهلاک انباشته آن ۶ میلیارد ریال برآورد شده است. بدین ترتیب، ارزش منصفانه ساختمان:
برای اطمینان از کیفیت، قابلیت اتکا و شفافیت ارزش منصفانه، استاندارد شماره ،۴۲ یک سلسله مراتب سه سطحی برای طبقه‌بندی ورودی‌های مورد استفاده در تکنیک‌های ارزش‌گذاری معرفی کرده است. این سلسله مراتب بر پایه قابلیت مشاهده و منبع اطلاعات بنا شده است.
| سطح | نوع ورودی | توضیح |
| سطح 1 | قیمت‌های نقل‌شده در بازارهای فعال برای دارایی‌ها یا بدهی‌های یکسان | قابل اتکاترین منبع اطلاعاتی |
| سطح 2 | ورودی‌های قابل مشاهده غیرمستقیم (مانند: قیمت دارایی مشابه، نرخ بهره، شاخص‌ها) | نیازمند تعدیل و تحلیل بیشتر |
| سطح 3 | ورودی‌های غیرقابل مشاهده (براساس مفروضات داخلی واحد تجاری) | کم‌اتکاترین و پرریسک‌ترین سطح |
مثال اجرایی: شرکت «پارس‌افزار داده‌وران»، دارای ۵,۰۰۰ سهم از شرکت بورسی «نرم‌سازان نوآور» است که به قیمت روز ۴,۸۰۰ ریال در بازار بورس معامله می‌شود. این قیمت، ورودی سطح ۱ است و می‌تواند مستقیم برای ارزش‌گذاری استفاده شود؛ اما اگر شرکت دارای یک ساختمان صنعتی خاص باشد که قیمت مشابهی در بازار نیست، و برای ارزش‌گذاری از هزینه ساخت و مفروضات تخمینی استفاده شود، این ورودی سطح ۳ تلقی شده و ریسک بالاتری دارد.
افشای اطلاعات مرتبط با ارزش منصفانه، یکی از ارکان اساسی استاندارد شماره ۴۲ به‌شمار می‌رود؛ زیرا حتی اگر اندازه‌گیری‌ها دقیق باشند، در غیاب افشای مناسب، صورت‌های مالی فاقد شفافیت لازم برای تصمیم‌گیری خواهند بود.
هدف از افشا، فراهم‌کردن زمینه‌ای برای استفاده‌کنندگان صورت‌های مالی است تا بتوانند:
مثال اجرایی: شرکت «پژوهش‌یاران زیست‌تک» یک دارایی نامشهود خاص را بر اساس تکنیک جریان‌های نقدی تنزیل‌شده و ورودی‌های سطح ۳، به ارزش منصفانه ۱۲۰ میلیارد ریال گزارش می‌کند. شرکت موظف است:
طبق متن رسمی استاندارد حسابداری شماره ۴۲ ایران، اجرای الزامی این استاندارد برای صورت‌های مالی که دوره مالی آن‌ها از تاریخ 0۱/0۱/۱۴۰۰ و بعد از آن شروع می‌شود، برقرار است.
این بدان معناست که کلیه واحدهای تجاری که مشمول الزامات قانونی تهیه صورت‌های مالی مطابق با استانداردهای حسابداری ایران هستند، از ابتدای سال ۱۴۰۰ موظف به رعایت این استاندارد در خصوص اندازه‌گیری ارزش منصفانه شده‌اند.
ارزش منصفانه دیگر تنها یک مفهوم نظری در حسابداری نیست؛ بلکه امروز به عنوان یکی از پایه‌های کلیدی گزارشگری مالی شفاف و مبتنی بر واقعیت اقتصادی شناخته می‌شود. استاندارد حسابداری شماره ۴۲ ایران، با ارائه تعریفی روشن، سلسله مراتبی دقیق برای منابع اطلاعات، و روش‌های ارزش‌گذاری منطبق با استانداردهای بین‌المللی، گامی مهم در جهت حرفه‌ای‌تر شدن صورت‌های مالی برداشته است.
حسابداران، حسابرسان، مدیران مالی و تحلیل‌گران باید درک درستی از این مفهوم و ابزارهای اجرای آن داشته باشند تا بتوانند تصمیم‌های اقتصادی بهتری اتخاذ کرده و تصویر واقعی‌تری از عملکرد و وضعیت مالی شرکت‌ها ترسیم کنند.
در واقع، ارزش منصفانه نه تنها عددی برای ترازنامه است، بلکه روشی برای نگاه‌کردن به واقعیت‌های مالی از دریچه‌ی بازار است و این به طور دقیق همان جایی است که حسابداری دیگر تنها به ثبت رویدادهای مالی محدود نمی‌شود؛ بلکه به ابزاری مؤثر برای تحلیل وضعیت مالی و پشتیبانی از تصمیم‌گیری‌های کلان اقتصادی تبدیل شده است.
سئو و بهینه‌سازی توسط:
